Gevlekte orchis in de Dongevallei.
Dongevallei; De vogels in 2022
lage aantallen, minder soorten en territoria
door samenloop van omstandigheden
Ad Kolen
De Dongevallei in het westelijke stadsdeel van Tilburg, de Reeshof is één van de drie locaties die ik jaarlijks onderzoek op de voorkomende vogelsoorten en de aantallen daarvan. Een beeld vormen van de lokale vogelstand in verschillende biotopen is de opzet van deze onderzoeken. Dit is een kort verslag van de resultaten van de tellingen in de Dongevallei in 2022.
Ecologische verbindingszone
De Dongevallei is aangelegd als een ecologische verbindingszone tussen de natuurkerngebieden Regte Heide / Riels Laag en de Lange Rekken. Van 1996 tot 2000 worden de werkzaamheden voor de aanleg van de Dongevallei uitgevoerd tussen de spoorlijn Tilburg-Breda en het Wilhelminakanaal. Het meest noordelijke deel ging het eerst op de schop. Aan beide zijden van de ’genormaliseerde’ en verplaatste beek is van een strook van ongeveer 75 meter de overbemeste bovenste laag afgegraven. Dit is voorzichtig uitgevoerd om de onderliggende bodemstructuur intact te laten. De loop van de beek is meanderend gemaakt, plaatselijk verlegd en opgesplitst om een groot eiland te creëren. Er zijn diverse poelen van uiteenlopend formaat gegraven, er zijn open vlaktes gecreëerd en permanente laagtes aangelegd met het oog op ruigtes en hooilandvegetaties. In de gebiedsdelen waar bos en struweel zijn gepland, is de hoofdstructuur van de beplanting aangebracht. Hierbij is er vanuit gegaan dat die zich door natuurlijke processen verder ontwikkelen. Voor het bosplantsoen is gebruik gemaakt van inheems genetisch materiaal van lokale of regionale oorsprong. Het streefbeeld is de Dongevallei te ontwikkelen tot een half natuurlijke laaglandbeek. De gemeente Tilburg heeft als doelstelling de Dongezone op een zo hoog mogelijk, maar realistisch niveau te laten fungeren als verbindingszone voor de kenmerkende dieren- en plantensoorten van een laaglandbeeksysteem.
Zwarte els in bloei.
Steeds op dezelfde manier geteld
De vogelstand wordt in de Dongevallei jaarlijks op een gestandaardiseerde wijze in kaart gebracht. De tweemaal per maand gelopen telronden zijn in het broedseizoen uitgevoerd volgens de richtlijnen van het Broedvogel Monitoring Project van Sovon. De uitkomsten van deze reeks geven, naast een beeld van de broedende vogels ook een weergave hoe het met de vogelbevolking het jaar rond gesteld is. Het is geen volledig beeld. Maar steeds op dezelfde manier langs een vaste route de aantallen aanwezige vogels vastleggen geeft wel een vergelijkbare weergave van de verschillende jaren. Ook met andere gebieden onderling, die op gelijke wijze zijn bekeken, zijn eventueel vergelijkingen mogelijk. Daarnaast worden de in het broedseizoen verzamelende gegevens gedeeld met Sovon die ze gebruikt om vast te stellen hoe de aantallen van de Nederlandse broedvogels zich ontwikkelen. Sinds enkele jaren worden de in de rest van het jaar verzamelde gegevens ook met Sovon gedeeld. Die worden mét de door vele andere vogelaars verzamelde gegevens gebruikt om het beeld van de Nederlandse vogelbevolking op een actueel peil te houden (LiveAtlas).
Schotse Hooglander, vaste begrazer in de Dongevallei.
Het weer in 2022 is met één woord te omschrijven, droog! Het jaar is gemiddeld genomen droog verlopen met 773 mm regen tegen 853 mm normaal. Er zijn grote verschillen vastgesteld. Natte en droge maanden wisselende elkaar af. Een natte februari maand komt na een droge eerste maand van het jaar. In de zomer was het extreem droog voornamelijk in het zuiden en het oosten van het land. Buien waren er wel, soms hevig, maar meestal lokaal. Vanaf september was er meer neerslag met opnieuw grote lokale verschillen.
Onafgebroken reeks
De vogeltellingen in de Dongevallei zijn in een onafgebroken reeks vanaf 2004 uitgevoerd. Vanaf het begin in 2004 tot het einde van 2022 zijn in totaal 127 verschillende vogelsoorten waargenomen. Via een vaste route worden alle aanwezige vogels, binnen de afrastering genoteerd. Een strikte frequentie van tweemaal per maand en gelijkmatige verdeling over de maand wordt aangehouden. De looprichting, in noordelijk of in zuidelijk, wisselt per telling.
Aalscholvers, vaste gasten op de loopbrug in het noordelijk deel.
Zevenendertig broedvogels
Het gaat in 2022 in de Dongevallei om zevenendertig broedvogels, of beter gezegd om zevendertig verschillende vogelsoorten waarvan voldoende gegevens zijn verzameld om één of meerdere territoria vast te stellen. Bij het vaststellen van territoria volgens de BMP-methode wordt op broedgedrag van vogels gelet. Dan zijn ‘nestindicerend, geldige waarnemingen, datumgrenzen, fusieafstanden, territoriumindicerend en minimale eisen’ de termen die gelden als doorslaggevende factoren. Het meeste van deze termen zijn in het veld niet meer zichtbaar van belang. Sinds enkele jaren gebruik ik de app ’Avimap’ van Sovon. De app filtert de benodigde gegevens er uit. Op de website van Sovon zijn aan het einde van het broedseizoen via autoclustering door één knopdruk alle territoria te bepalen.
Grote Canadese gans in dalende trendlijn gedrukt
Het aantal vastgestelde territoria van zevenendertig verschillende vogelsoorten in de Dongevallei in 2022 is lager dan het aantal van veertig in het voorgaande jaar. Het aantal ligt echter maar even onder het gemiddelde van 37,8 sinds 2004. In het totaal gemiddelde van de per jaar vast gestelde territoria (182) vanaf 2004 valt 2022 met 188 territoria daar ruim boven. Het totaalaantal van alle vastgestelde territoria per jaar was aanvankelijk met 123 in 2004 erg laag. Stijgingen en pieken worden later onder meer veroorzaakt door het toenemend aantal broedende grote Canadese ganzen en de wisselende bezettingen van de oeverzwaluwwand. Van de grote Canadese gans zijn in 2018 vanaf de vaste telroute het hoogste aantal van vijfenveertig territoria vastgesteld. Voor deze soort bestaan die waarnemingen voornamelijk uit bezette nesten met eieren. Door de forse predatiedruk door de vos en beperkende maatregelen uitgevoerd door ’Hofganzen’ worden de grote Canadese ganzen al enkele jaren in een dalende trendlijn gedrukt. Van de vijfentwintig in 2022 vastgestelde territoria zijn er maar weinig resultaten waargenomen. Al jaren, in toenemende mate zijn de aantallen waargenomen pullen laag en de broedsels klein. Door de stijgende druk op de soort en verdere domesticatie hebben ze zich ondertussen over heel het stadsdeel verspreidt.
Overal in de Reeshof zie je voortaan foeragerende grote Canadese ganzen die in het voorjaar zijn vergezeld van hun vele jongen. Het aantal broedende vogels is afgenomen maar het totaalaantal in de Dongevallei stijgt. Met aantallen van 5663 exemplaren in 2021 en 5663 in 2022 zijn nog nooit zoveel grote Canadese ganzen in de Dongevallei gezien. Soms bestaan de totalen maar uit enkele tientallen maar enorme pieken tijdens één telronde worden steeds meer geregistreerd. Een aantal van 672 tijdens de tweede telling van oktober in 2021 en van 897 tijdens de eerste telling van september in 2022 zijn de gevolgen van verstoringen in de Reeshof of de omgeving. Ze zoeken de rust op in de Dongevallei als ze die op een andere plek niet meer vinden. Het schiereiland en de aangrenzende plas aan de Reuverlaan zijn een geliefde verzamelplaats om te rusten of soms de nacht door te brengen.
Het gaat in 2022 in de Dongevallei om zevenendertig broedvogels, of beter gezegd om zevendertig verschillende vogelsoorten waarvan voldoende gegevens zijn verzameld om één of meerdere territoria vast te stellen. Bij het vaststellen van territoria volgens de BMP-methode wordt op broedgedrag van vogels gelet. Dan zijn ‘nestindicerend, geldige waarnemingen, datumgrenzen, fusieafstanden, territoriumindicerend en minimale eisen’ de termen die gelden als doorslaggevende factoren. Het meeste van deze termen zijn in het veld niet meer zichtbaar van belang. Sinds enkele jaren gebruik ik de app ’Avimap’ van Sovon. De app filtert de benodigde gegevens er uit. Op de website van Sovon zijn aan het einde van het broedseizoen via autoclustering door één knopdruk alle territoria te bepalen.
Grote Canadese gans in dalende trendlijn gedrukt
Het aantal vastgestelde territoria van zevenendertig verschillende vogelsoorten in de Dongevallei in 2022 is lager dan het aantal van veertig in het voorgaande jaar. Het aantal ligt echter maar even onder het gemiddelde van 37,8 sinds 2004. In het totaal gemiddelde van de per jaar vast gestelde territoria (182) vanaf 2004 valt 2022 met 188 territoria daar ruim boven. Het totaalaantal van alle vastgestelde territoria per jaar was aanvankelijk met 123 in 2004 erg laag. Stijgingen en pieken worden later onder meer veroorzaakt door het toenemend aantal broedende grote Canadese ganzen en de wisselende bezettingen van de oeverzwaluwwand. Van de grote Canadese gans zijn in 2018 vanaf de vaste telroute het hoogste aantal van vijfenveertig territoria vastgesteld. Voor deze soort bestaan die waarnemingen voornamelijk uit bezette nesten met eieren. Door de forse predatiedruk door de vos en beperkende maatregelen uitgevoerd door ’Hofganzen’ worden de grote Canadese ganzen al enkele jaren in een dalende trendlijn gedrukt. Van de vijfentwintig in 2022 vastgestelde territoria zijn er maar weinig resultaten waargenomen. Al jaren, in toenemende mate zijn de aantallen waargenomen pullen laag en de broedsels klein. Door de stijgende druk op de soort en verdere domesticatie hebben ze zich ondertussen over heel het stadsdeel verspreidt.
Concentraties grote Canadese ganzen op de plas bij de Reuverlaan.
Overal in de Reeshof zie je voortaan foeragerende grote Canadese ganzen die in het voorjaar zijn vergezeld van hun vele jongen. Het aantal broedende vogels is afgenomen maar het totaalaantal in de Dongevallei stijgt. Met aantallen van 5663 exemplaren in 2021 en 5663 in 2022 zijn nog nooit zoveel grote Canadese ganzen in de Dongevallei gezien. Soms bestaan de totalen maar uit enkele tientallen maar enorme pieken tijdens één telronde worden steeds meer geregistreerd. Een aantal van 672 tijdens de tweede telling van oktober in 2021 en van 897 tijdens de eerste telling van september in 2022 zijn de gevolgen van verstoringen in de Reeshof of de omgeving. Ze zoeken de rust op in de Dongevallei als ze die op een andere plek niet meer vinden. Het schiereiland en de aangrenzende plas aan de Reuverlaan zijn een geliefde verzamelplaats om te rusten of soms de nacht door te brengen.
Nest met 6 eieren van de grote Canadese gans.
Park- en bosvogels nemen toe
De grote Canadese gans is ondanks de dalende lijn nog de soort met het hoogste aantal vastgestelde territoria (25) in 2022. De meerkoet is na een lichte dip met 15 territoria weer in een stijgende lijn beland. De winterkoning (13) heeft dit jaar zijn top bereikt. De soorten die ongeveer in dezelfde omgeving leven, roodborst (5) en heggenmus (3), maken deze lift niet door! Waarbij opgemerkt moet worden dat de roodborst in voorbije jaren wel flinke schommelingen heeft laten zien. Van de koolmees zijn 12 territoria berekend. Vijf, min of meer geslaagde broedsels zijn vastgesteld in de nestkasten (15) van een in dit jaar in het gebied uitgevoerd nestkastproject. De bezetting van de nestkasten was laag (6), soms laat en onregelmatig. Eén pimpelmeespaar broedde ook in een nestkast en één paar pimpelmezen vestigde zich ergens anders in de Dongevallei. De merel bereikte dit jaar het hoogste aantal (12) territoria tot nog toe.
De vogel van meer open gebieden, de fitis neemt af in de Dongevallei tot 4 territoria dit jaar. Toptotalen van deze soort als broedvogel,14 territoria zijn in 2011 en 2012 bereikt, In 2015 zijn 13 territoria van de fitis vastgesteld en daarna is de soort afgenomen. De toenemende begroeiingen zijn goed voor de tjiftjaf (11 territoria), vink (10), houtduif (10). Door de maaibeurten worden grote delen van de Dongevallei opengehouden. Het contrast met de doorgroeiende bospercelen neemt toe. Bos- en parkvogels halen er hun voordeel uit zoals grote bonte specht (1), boomkruiper (2), staartmees (2), gaai (1) en de zwartkop (10). De turkse tortel (7) heeft baat bij de combinatie van bomen en de bebouwingen. Daardoor blijven de ook kraaiachtigen als zwarte kraai (4) en ekster (5) in stabiele aantallen voorkomen.
Lagere aantallen broedende watervogels
Achter de namen van de volgende aan watergebonden vogelsoorten staan tussen haakjes het aantal vastgestelde territoria in 2022: fuut (3) kuifeend (3), soepgans (4), nijlgans (2), scholekster (2), waterhoen (4) knobbelzwaan (2) en kleine karekiet (1). Die aantallen liggen lager dan in het voorgaande teljaar. Van de volgende soorten zijn ook vorig jaar (2021) en soms meerdere jaren daarvoor lagere aantallen territoria vastgesteld. In 2022: Wilde eend (2), soepeend (2), krakeend (1) en kuifeend (3). Verder zijn territoria vastgesteld van zanglijster (1), tuinfluiter (1), putter (1), grasmus (3), grauwe gans (2) en de ijsvogel (2).
IJsvogel broedt in oeverzwaluwwand
De oeverzwaluwwand aan de rand van de plas aan de Reuverlaan is na een redelijke bezetting in 2021 met 30 broedende oeverzwaluwen in 2022 niet bezet. Ook het eerste jaar na de bouw, 2013 is de wand niet door oeverzwaluw gebruikt. Na enkele succes jaren ontbraken ze ook in 2017 en 2020. In 2022 zijn wel tweemaal lage aantallen oeverzwaluwen boven de plas waargenomen. Ook in jaren dat er niet gebroed wordt is het wel gebruikelijk dat ze enkele malen komen kijken. In sommige jaren blijven ze ook wat langer hangen, dit jaar niet! Op 23 april 2022 zijn vier oeverzwaluwen gezien boven de Reuverplas en op 7 mei 2022 drie stuks. Na ontdekking van sporen van uitwerpselen van vermoedelijk een ijsvogel wordt die er ook gezien. Even later gaat een ijsvogel met vis in de bek de nestholte in. Meerdere waarnemingen over een lange periode verspreidt geven aan dat er zeker drie ijsvogelbroedsels zijn ondernomen in het zelfde gat in de oeverzwaluwwand. Ook in een ijsvogelwand in het noorden van de Dongevallei zijn drie broedpogingen ondernomen. Hier zijn ook juist uitgevlogen ijsvogels gezien. Ver in het zuidelijk deel van het gebied is ook een jonge ijsvogel aangetroffen. De meer zuidelijke gelegen ijsvogelwandjes zijn niet zo overzichtelijk gelegen. Gemiste broedsels zijn niet uit te sluiten. Het gaat goed met de ijsvogel in de Dongevallei. Dit jaar zijn vierendertig ijsvogels waargenomen. De aantallen schommelen nog al. Het hoogste aantal, zevenendertig is in 2017 geteld. Het hoogste aantal territoria (4) is in 2019 berekend. Het succes van de ijsvogel is mede te danken aan de vijf aangelegde ijsvogelwandjes. Het onderhoud van de meerdere wanden blijft helaas achterwege. Overwoekering door bramen en slechte toestanden van de zijwanden hebben tot gevolg dat de broedresultaten terug lopen.
De grote Canadese gans is ondanks de dalende lijn nog de soort met het hoogste aantal vastgestelde territoria (25) in 2022. De meerkoet is na een lichte dip met 15 territoria weer in een stijgende lijn beland. De winterkoning (13) heeft dit jaar zijn top bereikt. De soorten die ongeveer in dezelfde omgeving leven, roodborst (5) en heggenmus (3), maken deze lift niet door! Waarbij opgemerkt moet worden dat de roodborst in voorbije jaren wel flinke schommelingen heeft laten zien. Van de koolmees zijn 12 territoria berekend. Vijf, min of meer geslaagde broedsels zijn vastgesteld in de nestkasten (15) van een in dit jaar in het gebied uitgevoerd nestkastproject. De bezetting van de nestkasten was laag (6), soms laat en onregelmatig. Eén pimpelmeespaar broedde ook in een nestkast en één paar pimpelmezen vestigde zich ergens anders in de Dongevallei. De merel bereikte dit jaar het hoogste aantal (12) territoria tot nog toe.
De vogel van meer open gebieden, de fitis neemt af in de Dongevallei tot 4 territoria dit jaar. Toptotalen van deze soort als broedvogel,14 territoria zijn in 2011 en 2012 bereikt, In 2015 zijn 13 territoria van de fitis vastgesteld en daarna is de soort afgenomen. De toenemende begroeiingen zijn goed voor de tjiftjaf (11 territoria), vink (10), houtduif (10). Door de maaibeurten worden grote delen van de Dongevallei opengehouden. Het contrast met de doorgroeiende bospercelen neemt toe. Bos- en parkvogels halen er hun voordeel uit zoals grote bonte specht (1), boomkruiper (2), staartmees (2), gaai (1) en de zwartkop (10). De turkse tortel (7) heeft baat bij de combinatie van bomen en de bebouwingen. Daardoor blijven de ook kraaiachtigen als zwarte kraai (4) en ekster (5) in stabiele aantallen voorkomen.
Vier jonge krakeenden.
Lagere aantallen broedende watervogels
Achter de namen van de volgende aan watergebonden vogelsoorten staan tussen haakjes het aantal vastgestelde territoria in 2022: fuut (3) kuifeend (3), soepgans (4), nijlgans (2), scholekster (2), waterhoen (4) knobbelzwaan (2) en kleine karekiet (1). Die aantallen liggen lager dan in het voorgaande teljaar. Van de volgende soorten zijn ook vorig jaar (2021) en soms meerdere jaren daarvoor lagere aantallen territoria vastgesteld. In 2022: Wilde eend (2), soepeend (2), krakeend (1) en kuifeend (3). Verder zijn territoria vastgesteld van zanglijster (1), tuinfluiter (1), putter (1), grasmus (3), grauwe gans (2) en de ijsvogel (2).
Jonge ijsvogel.
IJsvogel broedt in oeverzwaluwwand
De oeverzwaluwwand aan de rand van de plas aan de Reuverlaan is na een redelijke bezetting in 2021 met 30 broedende oeverzwaluwen in 2022 niet bezet. Ook het eerste jaar na de bouw, 2013 is de wand niet door oeverzwaluw gebruikt. Na enkele succes jaren ontbraken ze ook in 2017 en 2020. In 2022 zijn wel tweemaal lage aantallen oeverzwaluwen boven de plas waargenomen. Ook in jaren dat er niet gebroed wordt is het wel gebruikelijk dat ze enkele malen komen kijken. In sommige jaren blijven ze ook wat langer hangen, dit jaar niet! Op 23 april 2022 zijn vier oeverzwaluwen gezien boven de Reuverplas en op 7 mei 2022 drie stuks. Na ontdekking van sporen van uitwerpselen van vermoedelijk een ijsvogel wordt die er ook gezien. Even later gaat een ijsvogel met vis in de bek de nestholte in. Meerdere waarnemingen over een lange periode verspreidt geven aan dat er zeker drie ijsvogelbroedsels zijn ondernomen in het zelfde gat in de oeverzwaluwwand. Ook in een ijsvogelwand in het noorden van de Dongevallei zijn drie broedpogingen ondernomen. Hier zijn ook juist uitgevlogen ijsvogels gezien. Ver in het zuidelijk deel van het gebied is ook een jonge ijsvogel aangetroffen. De meer zuidelijke gelegen ijsvogelwandjes zijn niet zo overzichtelijk gelegen. Gemiste broedsels zijn niet uit te sluiten. Het gaat goed met de ijsvogel in de Dongevallei. Dit jaar zijn vierendertig ijsvogels waargenomen. De aantallen schommelen nog al. Het hoogste aantal, zevenendertig is in 2017 geteld. Het hoogste aantal territoria (4) is in 2019 berekend. Het succes van de ijsvogel is mede te danken aan de vijf aangelegde ijsvogelwandjes. Het onderhoud van de meerdere wanden blijft helaas achterwege. Overwoekering door bramen en slechte toestanden van de zijwanden hebben tot gevolg dat de broedresultaten terug lopen.
Een paar nijlganzen met 12 donsjongen.
Lage aantallen, minder soorten en territoria
Het totaal aantal waargenomen vogels komt in 2022 op 12.954. In het geheel van alle negentien teljaren vanaf 2004 zijn 199.123 vogels geteld. Deze gegevens zijn verzameld tijdens in totaal 456 telronden. Het jaargemiddelde van al die jaren is 10.048. Het jaartotaal van 12.954 in 2022 ligt ruim boven het gemiddelde door een aantal hoog scorende soorten. De tien meest waargenomen vogels in 2022 zijn grote Canadese gans (5.623), wilde eend (882), soepgans (599), grauwe gans (554), meerkoet (509), kauw (357), houtduif (348), krakeend (341), vink (277) en kokmeeuw (266). Het totaal aantal waargenomen vogelsoorten is met zesenzestig het laagste aantal tot nu waargenomen. Het gemiddelde ligt op 76,6. De hoogste aantallen, vijfentachtig, zijn in 2009 en 2010 gezien. Er ontbreken nogal wat soorten die eerder regelmatig zijn aangetroffen. Dat zijn de echte zomergasten als spotvogel, braamsluiper en bosrietzanger. Buiten de vink (277), die na een forse piek weer flink is afgenomen zijn de jaartotalen van de overige vinkachtige laag: keep (2), groenling (7), ook sijs(212) en putter (114 ) zijn minder waargenomen en kneu en barmsijs ontbreken in 2022. De ondertitel van dit verslag: ’lage aantallen, minder soorten en territoria’ geven de minder gunstige bevindingen van de tellingen in de Dongevallei in 2022 aan. Het is gelukkig niet allemaal kommer en kwel. De watervogels doen het in het broedseizoen niet goed maar daar buiten doen sommige water gebonden soorten het wel goed: krakeend (341), nijlgans (212), slobeend (35) en blauwe reiger (43). Van de roofvogels wordt de buizerd steeds meer gezien, achtmaal in 2022.
Een paar knobbelzwanen met 2 jongen.
Samenloop van omstandigheden
De lage aantallen van een aantal vogelsoorten, het ontbreken van vogelsoorten en het teruglopen van de aantallen broedvogels hebben verschillende oorzaken. Lokaal gezien speelt het bebouwt raken van de directe omgeving en de gebieden daar omheen een beperkende rol voor meerdere vogelsoorten. De vos houdt waarschijnlijk niet alleen huis onder de ganzen maar ook onder andere bodembroeders en mogelijk ondervinden ook de watervogels daar de nadelen van. Daarnaast spelen factoren van buitenaf altijd ook een rol. Hoewel de Dongevallei redelijk nat is gebleven zijn de erg hoge temperaturen en de droogte dit jaar ook hier van invloed geweest. Al is het maar indirect door het verdwijnen van vogels uit de regio. De onder de wilde vogels weer uitgebroken vogelgriep heeft in de Dongevallei geen zichtbare gevolgen gehad. Het is wel mogelijk dat door de griep vogels ontbreken of ongezien creperen. Voorlopig wordt aangenomen dat in 2022 een samenloop van negatieve omstandigheden de resultaten in de Dongevallei beïnvloed hebben. Met hoop en vrees wordt het nieuwe jaar gevolgd.
Reacties naar adkolen@kpnmail.nl
.JPG)
Jonge futen.
