Veren, meer dan mooie vogelkleren

Ad Kolen

’Vogelen’, het bekijken en op het naam brengen van vogels (determineren) is bij veel vogelsoorten voor een belangrijk deel gebaseerd op het geluid dat ze maken. De 1^e herkenning van zangvogels, maar ook van veel andere soorten vogels, is vaak de zang of de roep.

Na, of soms al tijdens de broedtijd verstomt de zang van veel vogels. Het doel, het verleiden van een vrouwtje en de concurrentie (soortgenoten) op afstand houden is dan volbracht. De meeste vogelsoorten communiceren verder alleen nog via allerlei andere geluiden Die verstommen echter ook in de meest stille maand van het jaar, augustus. Een aanzienlijk deel van de vogelbevolking maakt dan een belangrijk fase in hun jaarcyclus door, de rui.

De stille maand

Ongeveer op de helft van de maand augustus, het begin van dit verhaal, is het erg stil buiten. Naast de duiven, die onverstoord door gaan, laat geen vogel zich meer horen. Niet de vele bekende geluiden van Merels (Turdus merula), niet de rollers van Winterkoningen (Troglodytes troglodytes) en niet de metaalachtige tikken van Roodborsten (Erithacus rubecula) klinken nog in de oren, niets! Dan besef je pas hoe belangrijk geluiden zijn bij het waarnemen van vogels. Een getrainde inventariseerder hoort dan ook meer dan hij ziet. De rui kan gespreid verlopen zoals bij roofvogels. Die doen er soms wel 2 jaren over om heel hun verenpak te vernieuwen. Andere doen het in een korte tijdspanne en kunnen dan even niet zo goed of helemaal niet vliegen. Ze bevinden zich dan een zeer kwetsbare situatie en houden ze zich stil en verborgen. In augustus zijn dat opvallende veel vogelsoorten in onze omgeving.

Kleurrijk

Vogels zijn de meest kleurrijke van alle gewervelde dieren. Deze kleurigheid wekt bij veel mensen de interesse voor vogels op. Al die prachtige vogels hebben verschillend gekleurde veren, geen vogelsoort is hetzelfde, ontdekt de beginnende vogelaar. En als ze erg op elkaar lijken dan verschillen de geluiden, de zang en de roep, gewoonlijk voldoende om het onderscheid te kunnen maken, bemerkt de meer gevorderde vogelkijker! Zoals bv. de uiterlijk erg gelijkende mezen; de Matkop (Parus montanus) en de Glanskop (Parus palustris).

                             Bij de meeste eendensoorten hebben de vrouwtjes een minder opvallende verenkleed,

                      zoals dit vrouwtje Mandarijneend.    Foto: Ad Kolen.

Het grootste deel van het vogellijf is bedekt met veren. Veren zijn naast mooi vooral ook functioneel. Naast soorten zijn vaak ook geslachten aan het verenkleed te herkennen. De vrou­welij­ke exemplaren hebben dan meest­al een minder opvallen­de kleur. Deze doorgaans bruine camou­flagetin­ten bieden een goede be­scher­ming tijdens het broeden. Bij de in holen broedende soor­ten is dit echter overbodig. Van de holen­broeders zoals IJsvogel (Alcedo Atthis) en Bergeend (Tadorna tadorna) zijn beide geslachten dan ook prachtig uitgedost. Kleur- en signaalwerking, een andere functie van veren, zijn in de baltstijd van belang voor het aantrek­ken van het andere geslacht en het afschrikken van rivalen.

Van levensbelang

Het verenkleed is voor elke vogel zeer belangrijk, van levensbelang kun je wel zeggen. Veren dragen zorg voor warmte-isolatie door er lucht tussen te laten en houden ze droog tijdens regen en gedurende het zwemmen en duiken. De be­scherming tegen water is echter niet zo vanzelfsprekend. Vogels besteden meerdere uren per dag aan het poetsen van hun veren. De veren worden tijdens het poetsen ingevet. De vet- of stuitklier, die boven de staart­basis ligt en een olieachti­ge substantie uitscheidt, is hiervoor onontbeerlijk. Die olie zorgt ervoor dat het verenkleed soepel en vochtafsto­tend is en blijft. Vooral bij watervogels, maar ook voor alle andere vogels is dat van vitaal belang.

Onderhoud van het verenkleed

Het verdere onderhoud van het verenkleed wordt door verschillende vogels op uiteenlopende manieren uitgevoerd. Huismussen (Passer domesticus) baden in het zand. Zand schuurt en absorbeert en heeft zo een reinigende werking op het verenkleed. Het vuil verdwijnt. Merels en ook Blauwe reigers (Ardea cinerea) baden in de zon en verdrijven daarmee de aanwezige parasie­ten. Gaaien (Garrulus glandarius) gebruiken voor het zelfde doel een eigen methode. Ze wrijven soms met hun snavel mieren door hun veren­. Het mierenzuur wat de boze mieren dan afscheiden verjaagt de parasieten. Veren verschaffen vogels het vermogen om te vliegen en te sturen en hebben aerodynamische kwaliteiten die daar nog extra aan bijdragen. Spechten maken op een bijzon­der wijze gebruik van bepaalde veren. Ze steunen bij het klimmen in de bomen op hun staart. Tijdens de rui vallen deze pas uit nadat de nieuwe staartveren zich alweer hebben ge­vormd.

     Foto Ad Kolen:

Een mannetje Mandarijneend die in het voorjaar pronkt met zijn vlaggen; oranje opstaande veren op de rug.

Contourveren:

Veren en vogels zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Voor alle voor vogels zo belangrijke functies zijn 2 soorten veren verantwoordelijk. De contourveren en de donsveren. Contourveren zijn er in verschillende afmetingen en met meerdere functies (slagpennen, staartpennen en dekveren.) Voor iedere functie bevat de betreffende veer ander eigenschappen. In beginsel zijn alle contourveren op dezelfde manier gebouwd. Het onderste gedeelte is verbonden met het vogellichaam en heet de spoel.

Afbeelding van een coutourveer uit  'Vogels - hoe ze leven ' door G.J. Eenkhoorn.

Het verlengde van de spoel, waaraan de vlag vastzit, de schacht bestaat uit met lucht gevulde kamertjes om het gewicht te beperken. De vlag is erg flexibel, en wordt niet direct in weer en wind onherstelbaar beschadigd.

Afbeelding van de details van een coutourveer uit  'Vogels - hoe ze leven ' door G.J. Eenkhoorn.

Dit is mogelijk dankzij een mechanisme dat wel iets weg heeft van een ritssluiting. Soms splijt een gedeelte van een vlag open, maar door poetsbe­wegingen kunnen de vogels het weer sluitend maken. Haak- en gootbaardjes vallen weer in elkaar en de vlag is weer een gesloten geheel.

Donsveren

De donsveren vormen een dichte met lucht gevulde laag onder de dekveren en spelen daarom een belangrijke rol bij het op peil houden van de lichaamstemperatuur van de vogel. De opbouw van donsveren is hetzelfde als die van de contourveren, alleen ontbreekt de ritssluiting. De baardjes grijpen dus niet in elkaar. Alle donsharen zijn negatief geladen, waardoor de baardjes elkaar afstoten.

Veren, een boeiend onderdeel van vogels waar veel over geschreven is, ga eens op zoek!


Reacties naar adkolen@knpmail.nl


Kijk ook eens op mijn weblog over vogels en andere natuurbelevenissen in het Quirijnstokpark in Tilburg Noord: vogelsenzo-quirijnstokpark    http://vogelsenzo-quirijnstokpark.blogspot.com/ .