Een serie over het 'Verslag: De Vogels van de Dongevallei 2004-2019' De Dongevallei is van 1996 tot 2000 als ecologische verbindingszone door het nieuwe stadsdeel De Reeshof aan de westelijke rand van Tilburg aangelegd. Van 2004 tot 2019 zijn tweemaal per maand, het gehele jaar door, alle vogels geteld binnen de grenzen van de Dongevallei. Tijdens het broedseizoen, van half maart tot half juli, zijn steeds acht tellingen uitgevoerd volgens de richtlijnen van het BMP van SOVON. Naast algemene informatie betreffende het gebied en de wijze van tellen zijn alle 125 waargenomen vogelsoorten in dit verslag beschreven. Het verloop van de aanwezigheid van de verschillende vogelsoorten is in grafieken uitgebeeld en komt in afzonderlijke artikelen aan bod, vaak uitvoerig. Zo veel mogelijk zijn conclusies getrokken en oorzaken achterhaald van het verloop van de aantallen van de diverse vogels. Soms zijn de oorzaken lokaal, maar veelal spelen de landelijke en Europese stand van veel vogelsoorten een belangrijke rol. Het volledige verslag, in PDF-formaat is te ontvangen door een e-mail te sturen naar adkolen@kpnmail.nl . |
Ad Kolen
De brede waterloop langs de Reuverlaan verbindt de verschillende takken van de Ley tot de Donge.
De Donge
De Donge is een van zuid naar noord stromende laaglandbeek in Noord-Brabant. De aard van een laaglandbeek is dat hij geen duidelijke bron heeft. Hij ontstaat als gevolg van het samenstromen van grond- en regenwater vanuit een groot gebied, waardoor de beek geleidelijk vorm krijgt. Tot aan de huidige Reeshof is voor deze beek de naam Ley in gebruik. In Brabant is Ley een veel gebruikte naam voor waterlopen. Vooral in de omgeving van Tilburg is het een soortnaam geworden, waarvan de schrijfwijze varieert. Historisch is de vorm met een ‘korte ei’ de juiste schrijfwijze (zoals in Oude Lei). In Vlaanderen en westelijk van Tilburg is de officiële benaming nu Lei. De naamgeving Lei komt van ’waterleiding’ wat tot in de twintigste eeuw een algemeen gebruikte aanduiding was voor de vele gegraven wateren ter ontwatering van de natte woeste gronden.
Begin tussen Alphen en Baarle-Nassau
De Donge begint als de Ley in het grensgebied tussen Alphen en Baarle-Nassau. Vanuit dit gebied, dat 27 meter boven zeeniveau ligt, stroomt hij naar het noorden. De rechteroever van de beek wordt drie kilometer lang gevormd door de hooggelegen Regte Hei die de waterscheiding vormt tussen het stroomgebied van de beek en dat van de Dommel. De overgang tussen het in 1992 vernatte beekdal Riels Laag en de droge heide (hoogteverschil 5-10 meter) vormt een bijzondere biotoop voor flora en fauna. De Regte Hei is ook voor de mens een aantrekkelijke vestigingsplaats geweest: op de heide liggen zeven paalkrans-grafheuvels uit de Bronstijd (2000-800 voor Christus), een bewijs voor vroege bewoning. In de vorige eeuw was de Ley bij Riel belangrijk bij het leerlooien. Het beekje werd aan de rand van het dorp in scherpe lange meanders geleid. Hierin werden huiden gehangen om zout en andere verontreinigen weg te spoelen.
Tegengestelde opvattingen
Grote delen van veel beken in Brabant zijn tijdens de vorige eeuw gekanaliseerd met als doel het water snel af te voeren voor de landbouw. Tegenwoordig zijn de opvattingen hierover tegengesteld: het land moet weer functioneren als een spons die het water opzuigt en geleidelijk afgeeft. Dit is niet alleen om de grondwaterstand op peil te houden, maar ook om te voorkomen dat de grote rivieren bij zware regenval overstromen, wanneer er plotseling te veel water vanuit de zijbeken zou komen. De vroeger rechtgetrokken beken laat men nu weer meanderen. Landschappelijk is een meanderende beek ook aantrekkelijker dan een kaarsrecht getrokken kanaal. De “vernatting” langs de Regte Hei is een voorbeeld in de rij van geplande projecten om de natuurwaarden van de beek te vergroten. In ‘De Toekomstvisie van het stroomgebied de Donge’ (1997) heeft het waterschap Brabantse Delta dit uitvoerig beschreven.
Beek aantrekkelijker gemaakt
Langs de bouwde kom van Riel gaat de beek verder naar het noorden. Zowel voor als voorbij de A58, in natuurterrein ‘De Kaaistoep’, hebben herstelde meanders en een aangelegde dode arm er een aantrekkelijk gebied van gemaakt. Duikers leiden het water verder onder wegen en een spoorweg door. Via de bosgebieden van de voormalige Tilburgse Waterleiding Maatschappij en langs de golfbaan Prise d’ eau wordt de Reeshof bereikt. Hier stroomt de Ley samen met de Hultense Ley om verder de Donge te vormen. Deze verbinding ontstaat verderop via de brede waterloop die vanaf de Reuverlaan de Dongevallei instroomt. De Hultense Ley ontstaat ten noorden van Alphen en neemt de Groote Ley op die tussen Alphen en Gilze ontstaat. Parallel aan de Broekdijk maakt hij verbinding met de andere Leijtak om samen de Dongevallei te bereiken en als de Donge verder te stromen. De Dongevallei is ingericht als ecologische verbindingszone.
Verlaagd waterpeil
Bij de aanleg van de Reeshof is ten behoeve van de ontwatering van de woongebieden het waterpeil van de Donge verlaagd en is men overgegaan op een constant peil in plaats van een zomer- en winterpeil. Nog voor de realisatie van de woningbouw is het peil afgestemd op de eisen van de omliggende landbouwgronden. De waterkwaliteit van de Donge is relatief slecht. Oorzaken hiervan zijn uitspoeling van fosfaten, nitraten en residuen van bestrijdingsmiddelen vanuit de bovenstroomse landbouwgebieden en lozingen van de rioolwaterzuivering te Riel. Het oppervlaktewater van de Donge bevat vooral een hoog gehalte aan sulfaat, zware metalen (cadmium, kwik, koper, nikkel en zink) en bestrijdingsmiddelen.
De Donge stroomt het Wilhelminakanaal in.
Verbinding boven- en onderstroom hersteld
Tot nu toe vormde de onderbreking van de continuïteit van het beekdal aan de rand van de Dongevallei een groot probleem. De Donge is in het verleden verlegd en werd over een lengte van 1 km opgeheven. De stroom buigt hier af naar het noorden om via een stuw in het Wilhelminakanaal uit te komen. Momenteel wordt het ’Projectplan Waterwet Beekherstel en EVZ Reeshof-weide en Lange Rekken’ gerealiseerd. Het wordt in opdracht van en door de gemeente Tilburg in samenwerking met het Waterschap Brabantse Delta en Staatsbosbeheer uitgevoerd. Het project betreft de aanleg van een nieuwe beek, waardoor de verbinding tussen de boven- en benedenstroomse Donge wordt hersteld. Er wordt zo een verbinding gemaakt tussen de Dongevallei en de Lange Rekken. Langs de nieuwe beekloop wordt een ecologische verbindingszone aangelegd. Bij deze realisatie staat de ontwikkeling van het natuurnetwerk centraal, waardoor de biodiversiteit wordt versterkt en de land-
Een nieuw aangelegde beek herstelt de verbinding. schappelijke waarden worden vergroot. Tegelijkertijd is het beekherstel, het oplossen van vismigratieknelpunten, het verbeteren van de waterkwaliteit en het vergroten van de belevingswaarden van natuur en landschap een belangrijk doel. Het project is de realisatie van ongeveer 18 ha droge en natte natuur in het uitloopgebied van de woonwijk Reeshof. Het wordt gecombineerd met de bouw van een woonblok, een zorgcentrum voor mensen met autisme en de aanleg van een volkstuinencomplex. Als gevolg van deze ingrepen zal een deel van de bestaande waterstaatkundige elementen veranderen; een groot deel van de huidige waterstaatkundige situatie blijft echter intact.
Een nieuw aangelegde beek herstelt de verbinding.
Donken aan de Aa
De oude loop van de Donge wordt, voorbij het onderbroken gedeelte, al decennia lang met water van de Groote en de Hultense Ley gevoed. De herstelde loop gaat daarmee samen om in natuurgebied de Lange Rekken via buizen onder het Wilhelminakanaal te worden doorgevoerd. De Donge vervolgt zijn loop door de bebouwing van Dongen. Het dorp kende voorheen ook tientallen leerlooierijen. Deze gebruikten de beek voor spoelwater van huiden en als afvoerkanaal van reststoffen. Dit gebruik, waardoor het water kwalijke geuren verspreidde, is niet meer toegestaan. De kwaliteit van het water, hier met een zandige bodem en vier meter breed en een halve meter diep, is nu verbeterd en helder. In de bebouwde kom van Dongen passeert de beek een villawijk, vervallen bedrijfsterreinen, nieuwbouw met balkons boven het water en parkachtige groenstroken. Over een lengte van 3 km zijn er in totaal drieëndertig bruggen. De naam van de beek en die van de plaats Dongen zijn wederkerig van elkaar afgeleid. Dongen is ontstaan op (zand) donken langs het beekje. Dat heette toen de Aa, zoals zoveel waterlopen in Brabant. Het beekje heeft zelfs de naam Aesloot gehad. Donken aan de Aa werd in de loop der tijden uitgesproken als Donken-Aa, vervolgens als Donghe-Aa, wat ten slotte weer verbasterd werd tot Dongen. De Donge is door zijn ligging in een laag, moerassig gebied de staatkundige grens geworden tussen de Meierij van ’s Hertogenbosch en de Baronie van Breda. Vóór de gemeentelijke herindeling van 1 januari 1997 bepaalden de oevers van het beekje over meerdere en lange trajecten de grens tussen diverse burgerlijke gemeenten.
Tussen hoge dijken door
Buiten Dongen komt de beek vanuit het Brabantse zand in een poldergebied. Hier gaat hij langs grote akkers met grootschalige afwateringssystemen en langs veel graslanden. Bij ’s Gravenmoer is de westelijke oever ook wijds. Op de oostelijke oever is nog iets te zien van het oorspronkelijke slagenlandschap met lange, smalle kenmerkende percelen. Daar heeft de Donge aan beide kanten redelijk hoge dijken, die stammen uit de tijd dat de Donge vrij in de Amer uitmondde. Bij springvloed kon het water tot diep in het land opstuwen. Tot de vijftiger jaren was de Donge tot een kilometer voorbij ’s Gravenmoer bevaarbaar. Daar was een beetwortelfabriek gevestigd. Ook de haven van ’s Gravenmoer was toen bereikbaar en werd gebruikt voor het verschepen van turf en later hooi. Twee kilometer voorbij ’s Gravenmoer is een kruising (separatiepunt) van waterwegen met een open verbinding met het Zuiderafwateringskanaal. Nog bijna twee kilometer verderop is een dijk in de Donge gelegd om een aftakking van het fietspad naar Raamsdonkveer aan te leggen. De dijk laat water door via een duiker. Verder gaat de Donge onder het verkeersknooppunt Hooipolder en de oude weg Oosterhout-Raamsdonkveer door. Onder Raamsdonk is de beek kronkelig en hij eindigt bij een dam nabij de A58.
Economische functie afgenomen
Tussen Geertruidenberg en Raamsdonksveer is de Donge een rivier te noemen. Hij is er breder dan in de rest van het stroomgebied. Hier is - of liever was - de economische functie voor de industrie duidelijk zichtbaar. Het belang van de industrie langs dit deel van de Donge is ondertussen sterk afgenomen. Tot 2005 waren er drie scheepswerven gevestigd aan de oost- en westoever van de rivier. Deze zijn verplaatst naar een locatie aan de Amer, omdat de gemeente Geertruidenberg het gebied heeft gereserveerd voor woningbouw. Tot het midden van de twintigste eeuw bestond de Donge in Geertruidenberg uit twee takken. Het Noordergat en het Zuidergat. Het Zuidergat is afgedamd en gedempt. In de laatste jaren van de twintigste eeuw is het Wilhelminakanaal vanaf de brug in de A 59 in noordelijke richting naar de Amer doorgetrokken. De Amertak geeft directe aansluiting op de Amer en mondt uit tussen de jachthaven van Drimmelen en de Amercentrale.
Reacties naar adkolen@kpnmail.nl
